«Дзурынæй аразын хуыздæр»
Дзæуджыхъæу, 2023 аз. Цард цæуы йæ радон хуызы. Ахуыр кæнæм, кусæм. Чи райгуыры, чи амæлы. Кæм чындзæхсæв кæнынц, кæм кæхц, кæм куывд. Чи хæсты быдыры архайы, чи та æрвылбон цард цæмæй нывыл уа, ууыл архайы. Нæ горæт гыццыл у, æмæ зæгъæн ис, адæм кæрæдзийы хорз кæй зонынц. Арæх æмбæлынц, царды немæ æмдзу чи кæны, уыцы цауты. Алы уынджы, сыхы ис дзырддзæугæ æмæ куырыхон хистæртæ. Æнæ уыдонæй сыхты иунæг хъуыддагдæр нæ цæуы.
Абон газет «Слово» суазæг кодта ГÆЛÆБАТЫ Артуры, проспект Къостайы цæрæджы. Кæд йæ кармæ гæсгæ гъæйтт хистæр нæма у, у астæуккаг фæлтæры минæвар, уæд сыхы мидæг йæ архайдмæ гæсгæ æмæ ’гъдау раттынмæ бирæ хистæрты аййæфтæ: тынг хорз зоны ирон æвзаг, не ’гъдæуттæ куыд æххæст кæнын хъæуы, уый. Йæ сыхæгты ныхæстæм гæсгæ, Артур цы хъуыддаджы уæлхъус æрлæууа, уым зæрдæ ницæмæ фехсайы: алцыдæр конд æрцæуы, куыд æмбæлы афтæ. Лæггад кæнынмæ зивæг нæ зоны – кæм æй ма бацагурой, йæ сæр кæм бахъæуы, уым æнæмæнгæй балæууы: кæм хистæрæй фынгыл æрбадын, кæм митинг амонын æмæ афтæ дарддæр. Фæлæ йæм ис иу хицæндзинад: иуæй-иухатт вæййы афтæ, æмæ адæймаг сыхы хъуыддæгты куы нæ фæархайы, уæд ахæмы зианы не сразы вæййы митинг амоныныл, радзурыныл, уымæн æмæ дзы хорзæй радзуринаг куы ницы уа, уæд фæлтау ницы зæгъдзæн. Нæ йæ фæнды нæдæр йæхи сайын, нæдæр адæмы.
Мах бафæндыд Артуримæ аныхас кæнын, уымæн æмæ ацы хъуыддæгтæм стыр бæрны цæстæй кæсы. Базыдтам ын йæ хъуыдытæ абоны царды тыххæй; цин, зианы æгъдæуттæ куыд æххæст кæнын хъæуы; фæсивæды цард æмæ архайды фæдыл; иумæйаг бæрæггæнæнтæм æрцæуын нæ бон цæуылнæ у æмæ иннæты тыххæй.
Фембæлыныл куы ныхас кодтам, уæд нын Артур æфсæрмхуызæй загъта - æз уыцы адæмæй нæ дæн, газетты кæй тыххæй фæфыссынц. Фæлæ йæ сыхæгты зæрдæскъæфт ныхæстæ мах сразæнгард кодтой ацы æрмæгмæ, уымæн æмæ йæ нымайынц дæнцæгæнхæссинагыл алы кары фæлтæрæн дæр. Табуафси, базонгæ ут йæ хъуыдытимæ.
Иумæйаг бæрæггæнæнмæ æрцæуын
Бирæтæ æгъдæуттæ базонынц чингуытæй, газеттæй. Уæлдайдæр «Рæстдзинад»- æй. Æз дæр сæ фæкæсын. Фæлæ дзы цардæй хуыздæр ахуыргæнæг нæй.
Цгъойты Хазбимæ ис бирæ фыст не ’гъдæутты, зиан æмæ цины хабæртты тыххæй. Иуæй-иухатт фæхицæн кæнынц «Стыр ныхас»-ы кæнæ хицæн адæймæгты амындтæй æмæ иннæ зындгонд автортæй. Кæд нæ республикæ гыццыл у, уæддæр абон уавæр – «хъæуæй-хъæумæ дæр, сыхæй-сыхмæ дæр хицæн æгъдау ис» - актуалон у. «Стыр Ныхас»-æй райдай æмæ фæу Ирыстоны цæрджытæй – иууылдæр архайынц, цæмæй иу бæрæггæнæнмæ æрцæуæм, ома не ’гъдæуттæ ’ххæст кæнæм иухуызон, иу уагыл æмæ нын æнцондæр уа. Цæмæдæр мæм афтæ кæсы, æмæ дзы ницы рауайдзæн, уымæн æмæ адæмæн цасфæнды ма дзурой - мæнæ афтæ хъæуы кæнын, зæгъгæ, уæддæр кæнынц æмæ кæндзысты, куыд сахуыр сты, афтæ.
Дызæрдыггаг уавæртæ сæвзæры хатгай. Заманхъуйлаг хистæримæ бадт æрцыдтæн иу фынгыл нæ сыхы. Зианы ’гъдæуттыл дзургæйæ, афтæ бакодта: «Махмæ фынгыл сæр æрæвæрынц, бæрзæй та нæ». Адæм мæты бацæуынц, сæр æмæ бæрзæй кæцырдыгæй æрæвæрæм, ай та афтæ – махмæ йæ не ’вæрынц. Гъер амæн чи хъуама бамбарын кæна, цы хъæуы æмæ куыд хъæуы, кæд æмæ йæ зондахасты ныридæгæн æвæрд сты бæрæг хуызы. Уый йæ йæ кæстæрæн дæр дарддæр афтæ амондзæн.
Мæн фæнды, иу æгъдау куыд кæнæм, фæлæ, хъыгагæн, нæ уайы. Беслæны иу зианы цалдæр хистæры, карджын лæгтæ, ныхас кодтой, æмæ иу æфон сæ ныхас хъæрæй рауад. Мæхи сæм баввахс кодтон. Се ’хсæн уыдис нæ районты «Стыр ныхас»-ты сæргълæуджытæ дыууæйæ. Сæ ныхас рацыд æгъдæутты тыххæй æмæ сын кæрæдзийыл не сбадт, дзыхы ныхасæй фæбыцæу сты - ды мæнæн куыд амоныс, афтæ нæу. Кæрæдзимæ хъусын куы нæ зонæм æмæ аргъ куы нæ кæнæм, уæд цавæр иумæйаг хъуыддæгты тыххæй хъуамæ дзурæм? Иумæйаг зондæй бирæ хорз хъуыддæгтæм æрцæуæн ис, æмæ мæ ныфс ис, нæ кæстæртæ кæй æрцæудзысты уымæ.
«Авдæнæй зондджынæй ничи рагæпп кæны»
Мæ азтæм гæсгæ мæхи зондамонæг хистæрыл нæ нымайын, фæлæ бахъæуы фынгы хистæрæн æрбадын. Бадты мидæг афæрсын, куыд растдæр æмæ хуыздæр у. Ды, дам, хистæрæн бадыс æмæ йæ ды хуыздæр зоныс, зæгъгæ, афтæ бакæнынц. О, фæзæгъын, æз æй куыд зонын, афтæ бакæндзынæн, фæлæ бафæрсын худинаг нæу. Иуы дæр бафæрсын, иннæйы дæр афæрсын, куыд хуыздæр бакæнгæ у, цæмæй суйтæ уавæртæм ма ’рцæуæм.
Бирæ рæтты федтон, æгъдæу куыд дæттынц, уый. Мæ хъус фæдарын, хистæртæ сæхи куыд дарынц, уымæ. Зæрдæмæцæуинаг хъуыддæгтæ адæймаг йæхицæн дæнцæгæн райсы, йæ хызыны сæ сæвæры, цæмæй сæ бахъуыды рæстæг спайда кæна.
Фыццаг хатт радзырдтон, нæ сыхаджы мад куы амард, уæд. Ахæм уавæры мæ сæвæрдтой æмæ нæ-а зæгъын мæ бон нал уыди. Абоны хуызæн æй хъуыды кæнын: фырмæтæй, æвæццæгæн, мæ туджы æлхъывдад 200 фæуæлдæр. Радзырдтон куыд сыхаг. Дарддæр мын æнцондæр уыди уыцы бæрны бацæуын.
Хъуыддаджы куы фæархайын, уæд фæкæсын цымыдисимæ, цы та базондзынæн ногæй, хорзæй. Стæй фæлваргæ куы нæ бакæнай, уæд куыд хъуамæ зæгъай - нæу мæ бон, нæ мын уайы?
Æнæмæлгæ дуне нæй æмæ алкæуыл дæр алцы æрцæуын зоны, уый нæ зæрдыл хъуамæ дарæм. Сыхы мидæг дæр бæрæг вæййы, чи куыд царди, куыд лæггад кодта, æгъдау лæвæрдта. Хъæуы архайын, ахуыр кæнын. Авдæнæй зондджынæй ничи рагæпп кæны.
Мæ ныхас митингтæм куыд бацæттæ кæнын? Алыхатт дæр алыхуызон рауайы. Стæй хъусгæ кæм фæкæнын, уым бацархайын ууыл, æмæ дзы зондджын ныхæстæ мæ сæры сæвæрон. Иууылдæр дзæбæх уæнт, ныхас арæзгæ у, чи амард, уыцы адæймагæй: ома, чи уыдис, цавæр уыд, куыд фæцард, хиуон у æви сыхаг у æмæ а. д. Афтæ рауайы, æмæ, зæгъæм, нал ис уарзон сыхаг, зæрдæ йыл тынг фæрыст. Фæфæнды зæрдæхъаргæ ныхæстæ ракæнын, цæмæй йæ адæм хуыздæр базоной, чи уыд. Зæрдæрыстæй æмæ тыхстæй куы фæдзуры адæймаг, уæд цыдæртæ айрох кæны, амтъеры вæййы, зæгъинæгтæ иууылдæр нæ рантысынц. Æнæуи та сæры æвæрд вæййынц ныхæстæ.
Хистæрæй кæстæрмæ: æвзаг, æгъдау
Бирæ хъуыддæгтæ хистæртæй цæуынц, уыдоны зонд æмæ амындæй. Кæстæртæн сæхицæй дæр аразгæ у.
Ракой кæнын мæ фæнды ме ’рыгон рвад Гæлæбаты Мураты тыххæй. Уый уыйбæрцтæ зоны, æмæ йæ фыд дæр уыдонæн се ’мбисы бæрц нæ зоны. Ахæм кæстæртæм кæсгæйæ, зæрдæ райы æмæ адæймаджы ныфс фæфидар вæййы.
Зæгъдзынæн-ма иу хъуыддаджы тыххæй. Бирæ хабæртты – уæлдай нæу, цины уа æви зианы – фæзæгъынц æрыгон лæппуйæ – мæнæ ай нæ мыггаджы хистæр у. Фæзæгъын сын: «Цавæр мыггаджы хистæр, гыццыл лæппу куы у?» Цæмæн афтæ у, уый зонут? Бонджын у, йæ дзыпп амонаг, æмæ йæ хиуæтты хъуыдымæ гæсгæ хистæрæн бæззон у. Æгъдауы хъуыддæгтæ та уыдæттæй не сты, цæстмæмитæ дæр нæм бирæ ис. Иутæ фæхъуыды кæнынц, ай пайдайаг хиуон у, фендзæн ма, йæ зæрдыл мæ бадардзæн, стæй мын исты æххуыс фæуыдзæн. Ахæм уавæр мæ зæрдæмæ æппындæр нæ цæуы.
Фæсивæды куыд æфтауæм не ’гъдæуттыл, нæ культурæйыл, не ’взагыл? Бинонтæй, хистæртæй, уынгæй, скъолайæ – алкæмæй дæр аразгæ у.
Фылдæр бинонтæй аразгæ у, фæзæгъынц. Иуæй разы дæн, иннæмæй нæ дæн. Мæ иу æрдхорд афсады службæ куы бакодтæ Белоруссийы, уæд 7-8 азы уым фæцард, хъæбысæй хæцыд, институт каст фæци. Фæстæмæ куы рыздæхт, уæд бирæ дзырдтæ нал зыдта. Фæлæ ныр хистæрæн дæр та ’рбады, афтæ йæхиуыл бакуыста. Хъуыддаг бакодта, лæппу йын райгуырд. Йæ бинойнаг у ирон æвзаджы ахуыргæнæг æмæ лæппу тынг хорз дзырдта иронау. Куыддæр скъоламæ бацыд, афтæ иннæрдæм разылд, нал дзуры иронау, цыма йæ ивгæ бакодтой. Цæмæн афтæ у? Нæ зонын. Æз, скъолайы ахуыргæнгæйæ, хуыздæр зыдтон æвзаг, стæй уæд институты рæстæг, куысты рæстæг фæцауддæр ме ’взаг. Колыты Влад мын (актер) ахæм хабар ракодта. Ирон театры йæ зæрдæмæ фæцыд, иу актрисæ иронау куыд дзуры. Бацыдис æм, бафарста йæ, кæм сахуыр афтæ дзæбæх иронау дзурын? Загъта йын: «Хъæрæй кæс иронау, дæхинымæр нæ-а, æмæ йæ куы хъусай дæ ныхас, куыд кæсыс, уый, уæд сахуыр уыдзынæ».
Сыхы фарн
Мæ фыдымад Дукки дзырдта æрмæстдæр иронау. Уырыссагау зыдта 10-15 ныхасы. Алы ранмæ дæр цыдтæн йемæ, тæлмацгæнæг ын уыдтæн. Дуканийы, почтæйы, афтечы… Афтæмæй фæцалх дæн æвзагыл.
Ныртæккæ кæм цæрын, уым фæсивæд бирæ уыд алыхатт, хæдзæрттæ дзы бирæ. Иухуызон кæм уыдысты: чи давæг, чи наркоман, чи расыггæнаг. Мах та, мæнæ ис дзырд «оазис», уый хуызæн рауадыстæм: нæхимæ уыцы хъуыддæгтæй ницы ’рбауагътам. Уый уыдис нæ сыхы фæрцы. Иу бинонты цард фæкодтам æмæ кæнæм. Хистæртæ нæм сæ хъус дардтой. Раздæр дзы бирæ куырыхон лæгтæ царди. Уæд уыдысты, ныр мах куыд стæм, уыцы карæй кæстæр, фæлæ уыдысты гъæйтт лæгтæ.
Мæ фыдымад Дукки-иу хæдзары кæрдзынтæ куы кодта, уæд-иу мæ рарвит-барвит кодта: ацы кæрдзын Хъоротæн бадæтт, ай - Хъесатæн, Хадыхъатæн æмæ а. д. Ныр та лæппутæн адав. Гъер та нæхицæн скæнон. Афтæ цардыстæм. Нæ сыхæгтæй-иу исчи исты скодта хæринаг, уæд та-иу нæм дуар æрбахостой: мæнæ уын фыдджын Хъоротæй, æмæ иннæтæ дæр афтæ. Ныр хæдзармæ дæр афтæ на цæуынц. Хъуамæ фæдзурай æмæ бафæрсай: «Барис, æмбæлы уæм æрбацæуын?»
Иу хабар та ма нæм ахæм уыд, æмæ сывæллон фыдуаггæнаг у, уый иууылдæр зонынц. Сыхæгтæ, хистæртæ-иу уайдзæф бакодтой, уымæн æмæ сыхы сывæллæттæ иумæйæг сты, фæлæ-иу йæ мад, йæ фыдæн ничи рахъаст кодта. Ныр та фæкæсын, æмæ ныййарджытæ арæх сывæллæтты тыххæй ныххылтæ вæййынц, цот балымæн вæййынц, адон та ма цалдæр азы кæрæдзимæ дзыхæй нæ фæдзурынц. Уыцы мад æмæ фыд раст не сты.
Бæрны уæз
Цыфæнды раст ныхас куы кæнай, рæсугъд, зарæгау æй куы кæнай, уæддæр уый сывæллонмæ нæ бахъардзæн, дæхæдæг раст куы нæ уай, уæд. Дæхæдæг раст куы архайай, уæд уый пайдадæр æмæ рæсугъддæр у, сывæллон дæр æй йæхимæ хуыздæр райсдзæн. Ныхас дæр кæнын хъæуы, фæлæ дæ хъуыддæгтæй хъуамæ хицæн ма кæна. Æнцонтæй ницы уайы, алцæуылдæр хъæуы кусын æмæ архайын.
Раст зæгъгæйæ, иуæй-иухатт фæлмæцгæ дæр ракæны адæймаг. Зивæггæнгæйæ куы фæцæуын, уæд мын мæ бинойнаг бауайдзæф кæны: «Цæй, что тебе, как будто гири таскать надо». Уæллæй, «гири таскать» æнцондæр хъуыддаг у. Раздæр æй не ’мбæрстон, ныр ме уæхсчытыл куы ’рынцадысты ахæм хъуыддæгтæ, уæд æй бамбæрстон. Иу хабар – дæхи бæрнондзинад, иннæ та – чи дын бафæдзæхста, æгъдæу кæмæн дæттыс, уыдоны раз бæрны уæвын. Фылдæр фæхъуыды кæнын, цы бинонтæ мæм фæдзурынц, уыдоны зын уавæры ма бафтауон, чи сæм æрбацæуа, уыдон афтæ ма зæгъой, ай сын чи архайы, зæгъгæ, куы ницы ’мбары. Д зæуджыхъæу, 2023 аз. Цард цæуы йæ радон хуызы. Ахуыр кæнæм, кусæм. Чи райгуыры, чи амæлы. Кæм чындзæхсæв кæнынц, кæм кæхц, кæм куывд. Чи хæсты быдыры архайы, чи та æрвылбон цард цæмæй нывыл уа, ууыл архайы. Нæ горæт гыццыл у, æмæ зæгъæн ис, адæм кæрæдзийы хорз кæй зонынц. Арæх æмбæлынц, царды немæ æмдзу чи кæны, уыцы цауты. Алы уынджы, сыхы ис дзырддзæугæ æмæ куырыхон хистæртæ. Æнæ уыдонæй сыхты иунæг хъуыддагдæр нæ цæуы. Абон газет «Слово» суазæг кодта ГÆЛÆБАТЫ Артуры, проспект Къостайы цæрæджы. Кæд йæ кармæ гæсгæ гъæйтт хистæр нæма у, у астæуккаг фæлтæры минæвар, уæд сыхы мидæг йæ архайдмæ гæсгæ æмæ ’гъдау раттынмæ бирæ хистæрты аййæфтæ: тынг хорз зоны ирон æвзаг, не ’гъдæуттæ куыд æххæст кæнын хъæуы, уый. Йæ сыхæгты ныхæстæм гæсгæ, Артур цы хъуыддаджы уæлхъус æрлæууа, уым зæрдæ ницæмæ фехсайы: алцыдæр конд æрцæуы, куыд æмбæлы афтæ. Лæггад кæнынмæ зивæг нæ зоны – кæм æй ма бацагурой, йæ сæр кæм бахъæуы, уым æнæмæнгæй балæууы: кæм хистæрæй фынгыл æрбадын, кæм митинг амонын æмæ афтæ дарддæр. Фæлæ йæм ис иу хицæндзинад: иуæй-иухатт вæййы афтæ, æмæ адæймаг сыхы хъуыддæгты куы нæ фæархайы, уæд ахæмы зианы не сразы вæййы митинг амоныныл, радзурыныл, уымæн æмæ дзы хорзæй радзуринаг куы ницы уа, уæд фæлтау ницы зæгъдзæн. Нæ йæ фæнды нæдæр йæхи сайын, нæдæр адæмы. Мах бафæндыд Артуримæ аныхас кæнын, уымæн æмæ ацы хъуыддæгтæм стыр бæрны цæстæй кæсы. Базыдтам ын йæ хъуыдытæ абоны царды тыххæй; цин, зианы æгъдæуттæ куыд æххæст кæнын хъæуы; фæсивæды цард æмæ архайды фæдыл; иумæйаг бæрæггæнæнтæм æрцæуын нæ бон цæуылнæ у æмæ иннæты тыххæй. Фембæлыныл куы ныхас кодтам, уæд нын Артур æфсæрмхуызæй загъта - æз уыцы адæмæй нæ дæн, газетты кæй тыххæй фæфыссынц. Фæлæ йæ сыхæгты зæрдæскъæфт ныхæстæ мах сразæнгард кодтой ацы æрмæгмæ, уымæн æмæ йæ нымайынц дæнцæгæнхæссинагыл алы кары фæлтæрæн дæр. Табуафси, базонгæ ут йæ хъуыдытимæ.
Хъайтмазты Заремæ
Къам радта Гæлæбаты Артур
