Советон Дзыллæйы хъайтар фырты номы кадæн
Рæстæджы цалх размæ тырны, æнахуыр тагъд цæуы истори, фæлтæртæ кæрæдзи ивынц, æмæ, хъыгагæн, бирæ вазыгджын историон цаутæ, адæмæй рох чи баззад, фæззыгон уылæн мигъты фæхъуызынц ивгъуыдмæ. Фæлæ ис дзыллæты азфысты ахæм цау, кæцы растзæрдæ адæм, стæй Советон Социалистон республикæты цæдисы минæвæрттæ сæ зæрдæтыл кæд фæнды дæр дардзысты. Уый у дуне бындуронæй чи фæивта, æнæхъæн бæстæ бынсæфтæй чи фервæзын кодта, уыцы Цытджын Уæлахизы бон, кæцы бæрæггонд цæуы 1945 азы зæрдæвæрæны мæйы 9-æм бонæй нырмæ.
Стыр Фыдыбæстæйы хæст никæуыл ауæрдыдта. Цæгат Ирыстонмæ дар схæццæ. Бирæтæн фæмардысты сæ хъæбултæ, кæстæрæй хистæрмæ, фашистон агрессоры ныхмæ сæрибар æмæ хæдбардзинадыл тохгæнгæйæ.
Историон стæтистикæмæ гæсгæ, Цæгат Ирыстоны цæрджытæй алы фæндзæм дæр тох кодта хæсты быдыры. Уымæ гæсгæ Фыдыбæстæйы Стыр хæсты советон адæмы уæлахизмæ стыр бавæрæн чи бахаста, уыцы адæмты номхыгъды фыццаг сты ирон адæм. Уыцы ныфсхаст, хъæбатыр, тыхджын æцæг национ хъайтартæй, Ирыстон сæрбæрзонд кæмæй у, иу у Дойаты Давид Тебойы фырт.
Дойаты Давид райгуырд 1912 азы горæтгæроны хъæутæй иу - Джызæлы, хуымæтаг зæхкусæджы хæдзары. Райста астæуккаг æнæххæст ахуыр, стæй колхозы кусын райдыдта. Уым æй хæст æрыййæфта.
Тебойы-фырт снысан кодта йæхицæн сæйрагдæр хæслæвæрдæн хæсты цахармæ цæугæйæ тох кæнын Фыдыбæстæйы сæрибардзинадыл фæстаг сулæфтмæ. Хæцангарз йæ къухты, афтæмæй барвæндонæй ацыд фронтмæ.
Йæ службæ архайдон æфсады райдыдта 1941-æм азы кæфты мæйы 1133-æм æхсæг полчъы 339-м дивизийы Цæгат Кавказы фронты. Æмполкъонтæ бирæ уарзтой Давиды йе’æнцойад æмæ хæдæфсармдзинады тыххæй; аргъ ын кодтой йе ’нæхуымæтæг миниуджытæн, кæцыты руаджы æнцонæй пырх, куынæг кодта немыцаг знаджы æфсæддонты; сæрыстыр дзы уыдысты: снайперты змæлды сæргъ балæууыди, раздæр ротæйы, батальоны, стæй та полчъы æмæ дивизийы дæр.
Фылдæр хатт-иу æхсæвы бацыд знаджы зæххы фæзахстмæ, равзæрста-иу æмбæхсæн æмæ æнхъæлмæ каст цалдæр сахаты онг дæр, фæлæ-иу нæмыг афтæ дæр йæ «милыл» не ‘суад. Æхæм хъуыддæгты-иу Дойаты Давид загъта: «Ай ницы ахстбынат у, ивын æй хъæуы». Æмæ йæ ивта, цалынмæ-иу 5-6 знаджы бæрнлæгтæй нæ ныппырх кодта, уæдмæ.
Знаг тагъд фембæрста, арæхстгай архайын кæй хъæуы байдайын, уый. Æвзæр йæ удæн тæрсы, зæгъæ, раст ныхас у, гитлеронтæ дæр уымæ гæсгæ сæхи уæлдай тынг хъахъхъæнын райдыдтой. Уæд Тебойы-фырт агурын райфæсчъылдыммæ. Уым уайтагъд æвзæрст ахстбынатæй диссаджы рæстдзæфæй нæмыг уайын кодта тæккæ «милыл».
Уæдæ немыцаг командад куыд нæ бафиппайдтаид снайперы æндиуд æрбабырстытæ, уымæ гæсгæ 1942-æм азы хурхæтæны мæйы 16 боны фашистытæ фехъусын кодтой Дойаты Давиды сæрæн стыр аргъ кæй скодтой, уый. Мызды адджын тæф бирæты сæртæ бахызт æмæ Хъырмы æрдæгсакъадахыл бафтыд знаджы æхстæй зынтæй ирвæзгæйæ. Хъæддыхæй æбуалгъ хъæбатырдзинадимæ цыдысты немыцаг æфсæддонты ныхмæ, пырх сæ кодтой, сæхи Хъырмы зæххыл фидаргæнгæйæ. Тебойы-фырт йæхи ам дæр равдыста: бантыст ын ныссæндын 12 знаджы æхсæн бынаты, ныццæгъдын 5 немыцаг офицеры æмæ 20-æй фылдæр салдаты, уыдоны ‘хсæн 3 снайперы.
Бонæй-бонмæ Дойаты-фыртæн тæссагдæр уыд йæ хæцæнгарзимæ знагыл цæуын, алы къахдзæфыл дæр æм æнхъæлмæ каст йæ зиан. Ахæм фадаты снайперæн зын уыд йæ куыст райдианæй кæронмæ иттæг хорзæй сæххæст кæнын, фæлæ уæддæр размæ цыд ныфсджынæй. Уыди афтæ дæр, æмæ-иу йæ хæцæнгарз атакæты ‘хсæн гæзæмæ сифтындзыдта, куы нæ иу ын бантыст, уæд-иу æмбуар хæсты спайда кодта йæ винтовкæйæ.
Таманы æрдæгсакъадахмæ бахæццæ 1943-æм азы, уæд ныронг риуыл æрттывтой Сырх Тырысайы 2-аг къæпхæны æмæ Сырх Стъалыйы ордентæ, стæй майдан «За отвагу».
Кæй амардта, уыдоны нымæц хæццæ кодта 170-мæ. Дивизион газетты арæх мыхуыр кодтой Тебойы-фырты хъайтарон миты тыххæй. Хуызæгæн, иуæй-иу фыстуатты сæргæндтæ: «Славный сын советского народа», «Мы можем гордиться снайпером Давидом Доевым», «Наша гордость», «Истреблять фрицев, как снайпер Доев», «Слава снайперу Доеву», «Снайпер Доев - гроза гитлеровцев».
Æхсæвæй-бонмæ нæ сабыр кодта тох Керчы, æмæ кæд раздæр Дойаты Давид иугай-дыгай немыцаг æфсæддонты агуырдта æмбæхстæй, уæд ныр иууылдæр йæ разы уыдысты: рæстæг ын фаг нæ кодта йæ хæцæнгарз сифтындзынмæ, стæй мил снысан кæнынмæ, фæлæ-иу сампал уæгъд куыддæр æрцыд, афтæиу тæккæ фрицыл суад. Йæ цонг цæф фæци уыцы карз тохы тæмæны, фæлæ ирон хъайтары уыйимæ архайын не’вдæлд, Фыдæбæстæйы фидæн хъахъхъæдта.
Уыцы бон, 1943 азы 12 ноябры, æмполкъонтæ Тебойы-фырты фарстой, цас у мард знæгты нымæц. Уый дзуапп радта, ома 226, уыцы рæстæг хъавыд 227-мæ, фæлæ йын нал бантыст… снайперы цур сармадзаны нæмыг стыдта.
Изæрмæ тох фæхъус, æмæ Таманы æхсæг дивизийы æфсæддонтæ æркъул кодтой хæстон тырысатæ, загътой «хæрзбон» се’мбалæн.
Азы фæстæ ССРЦ-ы Сæйраг Советы Президиумы бардзырдæй Тебойы-фырты фæсмæрдон саккаг кодтой Советон Цæдисы Геройы номæй. Керчы астæуккаг уынгтæй иу абон у ирон хъайтары номыл, уымæй уæлдай Давиды ном хæссынц скъола æмæ колхоз. Уæдæ йæ райгуырæн хъæуы дæр рох нæу Тебойы-фырт: Джызæлы 2-æм скъола хæссы Дойаты Давиды ном, хъæуы астæу та хæстоны номыл арвмæ йæхи ивазы стыр цырт.
Фæсныхас
Цалынмæ а дунейы цæрджытæ сæ зæрдæтыл дарой Стыр Фыдыбæстæйы хæстимæ баст цаутæ, уæдмæ фидæны фæндæгтæ Уæлахизы рухсæй уыдзысты ‘фсæст. Æз дæн Ирыстоны суинаг фæлтæры минæвар, æмæ æмбарын, нæ адæмы фидæн махæй аразгæ кæй у, Цытджын Уæлахизы рухс мах къухты кæй ис. Зонын, истори хистæрæй кæстæрмæ кæй цæуы, æмæ фидæны уыцы истори нæ кæстæртæ махæй кæй агурдзысты, уый. Уымæ гæсгæ тырнын ахуырады бæрзæндтæм, цæмæй суинаг рæстæджы æнæкъуылымпыйæ мæ кæстæрæн мæ бон суа мæхи ирон хъайтарты аккагæй равдисын, стæй радзурын ахæм историон цаутæ, кæцытæн нæй рох кæнæн, уыцы ирон æвзагыл, кæцы Сталинграды тугкалæн тохы Плиты Иссæйæн сси Уæлахизы фæрæз.
