"Уæ рæзгæ цардæй бафыстат уæ хæс"

Нæ уацæн цы сæргонд равзæрстам, уый у Цæгат Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон педагогон институтæй (ныры университет) Фыдыбæстæйы Стыр хæсты чи архайдта æмæ дзы йæ царды зынг кæмæн ахуыссыд, уыцы номарæн цыртдзæвæны къæйдурæй ист. Йæ хъуыды æххæстæй у ахæм: «Уæ рæзгæ цардæй бафыстат уæ хæс, уæ фарн уæлæуыл баззайдзæн цæргæйæ». Цыртдзæвæны автор у зындгонд скульптор, Уæрæсейы Федерацийы сгуыхт нывгæнæг Дзбойты Михал. Ацы уæлдæр профессионалон ахуырады артдзæстæй Фыдыбæстæйы Стыр хæсты цы ахуыргæнджытæ, студенттæ æмæ рауагъдонтæ архайдтой, уыдон бирæ сты. Сæ алкæцыйы сгуыхт æмæ намысджын тохы фæндагыл бæлвырд æрмæг æрæмбырд кодта æмæ сæ бындурыл арф мидисджын уацау «Ушли сдавать вы главный свой экзамен» ныффыста историон доктор, профессор, фыссæг, публицист, журналист, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон университеты президент Мæхæмæтты Ахуырбег. Стыр бузныг йæ бирæ зæрдиаг удвæллойы тыххæй, æдзард хæстонты нæмттæ сæнусон кæныны æмæ нæ адæмы удварны рæзты зæрдиаг æмæ бæстон хъуыддæгты тыххæй.

Фæлæ нæ уацы æрдзурдзыстæм, Цæгат Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл педагогон институты филологон факультеты стендтæй Фыдыбæстæйы Стыр хæстмæ цы цæхæрцæст курдиатджын фæсивæд ацыд, уыдоныл. Йæ зынг дзы кæмæн ахуыссыд, литературон сфæлдыстадон куысты йе 'рыгонæй стыр ныфсæвæрæн чи уыд, уыцы зындгонд поэттæй Елехъоты Мурат, Калоты Хазби æмæ Кочысаты Мухарбеджы цард, тохы фæндæгтæ æмæ сфæлдыстадыл. Ис ын дыууæ хорз æфсоны. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты уæлахизы 80 азы бæрæгбон, стæй се 'ртæ дæр комкоммæ бар дарынц фæсивæдон республикон газет «Слово»- йы (раздæры «Æрыгон коммунист», уымæй размæ та «Æрыгон большевик»-ы) сфæлдыстадон кадджын азфыстмæ.

Зæгъæм, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты размæ, Цæгат Ирыстоны педагогон институты филологон факультеты студент уæвгæйæ, ацы газеты редакцийы куыста Кочысаты Мухарбег. Уыд литературон кусæг æмæ тæлмацгæнæг. Калоты Хазби æмæ Елехъоты Муратæн газет «Æрыгон коммунист»-ы арæх се 'гасæй дæр æмæ сæ адзалы фæстæ дæр мыхуыры цыдысты се сфæлдыстадон курдиатджын бынтæ, сæ тохы фæндæгты лæгдзинады хабæрттæ.

Зындгонд ирон курдиатджын поэт, тæлмацгæнæг Кочысаты Георгийы фырт Мухарбеджы ном куы фехъусæм, уæд нæ хъусты азæлынц йæ аив æмæ зæрдæагайгæ æмдзæвгæтыл фыст зарджыты рæнхъытæ: «Салам дæуæн мæ райгуырæн хъæубæстæ...» кæнæ «Лæгæн зынаргъ куыд нæ вæййынц, йæ бинонтæ, йæ мад»... гъе та «Бахсæв и, бæстæ ныссабыр»... Цы у æцæг поэзи, цы у æцæг зарæг? Цæмæй ацы фарстæн дзуапп ссарæм, уымæн хъæуы æмдзæвгæ дыууæ хатты бакæсын кæнæ зарæгмæ дыууæ хатты байхъусын. Кæд цы кастæ æмæ цы фехъуыстай, уый дæ бон сфæлхат кæнын нæу зæрдывæрдæй, уæд фылдæр-фылдæр хатт уыцы музыкалон æмæ поэтикон уацмыс цæмæйдæр фæцух сты. Фæлæ афтæ зæгъæн нæй Кочысаты цæхæрцæст Мухарбеджы уацмыстæй. Цы йе 'мдзæвгæтæ хибарæй, цы йæ зарджыты сфæлдыстад сты мидисджын æмæ зæрдæагайгæ, уалдзæг æмæ сæрды хурау хъарм. Йæ алы уацмыс дæр у ирон лирикон поэзийы стыр æмæ ахъаззаг фæзынд. Йæ цард кæд цыбыр уыд ольгинскæйаг уæздан лæппуйæн, уæддæр цы сфæлдыстад ныууагъта, уымæй йæ ном æмæ кады фарн цæуы фæлтæрæй-фæлтæрмæ.

Мæ мадыфыды 'фсымæр зындгонд поэт Мыртазты Барисимæ æфсымæры цард кодта Мухарбег. Мæ дадайы æфсымæриу арæх йе 'взонгæй уыд Ольгинскæйы Мухарбеджы хæдзары. Заманхъулмæ дæр-иу йæ кæнгæ æфсымæр Барисы райгуырæн хæдзармæ цыд хионау Мухарбег. «Бирæ фæцардтæн, бирæ адæмы федтон, хæлæрттæ дæр мын дзы ис уыдонæй, фæлæ дзы Мухарбегæй æфсармджындæр, уд æмæ зæрдæйæ, зондæй аивдæр адæймаг нæ зонын», - дзырдтаиу арæх Барис.

Ацы хабар та Мухарбеджы тыххæй базыдтон мæ мадымад Мыртазты Барисы чындз Сидахъаты Бубæйæ. Уый мын иухатт афтæ радзырдта: «Ме 'фсин, (Саламаты-Мыртазты Хадзыгуа) радиойæ Мухарбеджы зарджыты концерт уыдзæн, уый-иу куы фехъуыста, уæд-иу йæ цыфæнды куыст дæр ныууагъта. Репродукторы цур-иу æрбадт æмæ-иу сæм йæ цæссыгтæ калгæйæ, лæмбынæг хъуыста».

Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг Кочысаты Мухарбег хъæбатырæй хæцыд Украинæйы зæххыл. Уыд хорз æфсæддоныл нымад. Хæсты быдырмæ ахаста ныфсы хосæн Хетæгкаты Къостайы чиныг «Ирон фæндыр». Тохы цæхæры дæр сæрибары рæстæг фыста æмдзæвгæтæ. Уыд «Сырх стъалы»-йы орден æмæ майдан «За отвагу»-йæ хорзæхгонд. Хъæбатырæй фæмард 1944 азы украинаг горæт Ямполы. Йæ уацмысты æмбырдгонд фæстаг хатт мыхуыры рацыд 1977 азы. Ногæй йæ рауадзыныл бацархайдтой Кочысаты мыггаг æмæ поэт, Мухарбеджы æмхъæуккаг Хадыхъаты Фатимæ.

Йе 'мдзæвгæтæ хаст сты зындгонд журналист Дмитрий Шиваровы арæзт æмæ 2022 азы Мæскуыйы уагъд чиныг «До свидания, мальчики»-мæ дæр. Сарæзта йæ, нæ бæстæйы алы горæттæй æмæ республикæтæй Фыдыбæстæйы Стыр хæсты цы поэттæ фæмард, уыдоны уацмыстæй.

- Кочысаты Мухарбеджы фыццаг хатт лæгæй-лæгмæ федтон æмæ базыдтон 1939 азы. Уæд мыл цыд æртындæс азы. Мæ хо уæд ахуыр кодта Цæгат Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл педагогон институты. Арæх-иу æм суадтæн хъæуæй горæтмæ. Иухатт та йæм ссыдтæн, 8-æм мартъийы бæрæгбонмæ йын нæ мад мæнмæ хуын схæссынмæ радта. Æмдзæрæнмæ бацыдтæн. Йемæ ма йе 'мбæлттæ цалдæр чызджы. Хъæлдзæг ныхас кæнæм, уæдæ куыд. Уалынмæ дын уаты дуар байгом æмæ дын дзы æрбахызт зæды хуызæн аив æмæ хæрзконд, уæзданхуыз лæппу. Æз уæд лæппутæм кæсыны кары нæма уыдтæн, фæлæ йæм уæддæр мæ цæстæнгас аздæхтон, ахæм аив æмæ хæрзконд уыд. Уый уыд Кочысаты Мухарбег. Не 'ппæтæн дæр мидбылхудгæ салам радта æмæ йæм чызджытæ йе 'цæг номæй нæ, фæлæ йæ фæсномыгæй Ростик (афтæ йæ хуыдтой), зæгъгæ, сдзырдтой. Йæ костюмы дзыппæй дын фелвæста одеколоны авг (чызджытæн хицæнтæй бæрæгбоны лæвар скæна, уый йæ дзыпп нæ амыдта) æмæ йæ махыл пырх кæнын байдыдта. Мæнмæ дæр дзы æрбакалд. Мæ цæстытæ дæр ма дзы дудын райдыдтой. Мæ уавæр мын тыхстæй куы федта мæ цæстыты рыстæй, уæд мын дон радавта æмæ мын дзы мæ цæстытæ аивæй æхсын райдыта, - дзырдта мын Мухарбеджы тыххæй йæ мысинæгтæ зындгонд журналист, Цæгат Ирыстоны культурæйы сгуыхт кусæг Гаппуаты-Хъуылаты Зирæ.

Æрдз, цард æмæ дуджы аивтыл фыста йе 'мдзæвгæты иннæ курдиатджын поэт Калоты Хазби. Уый дæр Фыдыбæстæйы Стыр хæсты лæгæвзарæны хъæбатырæй фæмард. Йæ азтæм гæсгæ йæ зонд æмæ курдиат тынг арф æмæ сфæлдыстадон уагæй бирæвæрсыг уыд. Æмдзæвгæтæй уæлдай Хазби хорз арæхст ныв кæнымæ, фыста драмон уацмыстæ. Фыдыбæстæйы Стыр хæстмæ ацыд бархийæ. Уый размæ ахуыр кодта Цæгат Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон педагогон институты филологон факультеты. Ацы ахуырады артдзæст ын каст фæуын нæ бантыст. Райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр хæст. Йæ уацмыстæ студентæй дæр цыдысты республикон газеттæ æмæ журналты иумæйаг æмбырдгæндты. Йæ тохы фæндæгтæ райдыдтой горæт Комышины Танкистты скъолайы. Сахуыр дзы кодта æнтыстджынæй. Архайдта Курскы къæлæты æфсæддон операцийы. Йæ хæс кад æмæ радимæ хъæбатырæй æххæстгæнгæйæ, Хазби фæмард 1943 азы. Йе 'мдзæвгæтæй бирæтыл ис зæрдæагайгæ аив зарджытæ. Зарынц сæ æхсызгонæй хистæр, астæуккаг æмæ кæстæр кары профессионалон æмæ хæдахуыр зарæггæнджытæ.

Курдиатджын поэт Калоты Хазбийæн зыдтон хорз йæ кæстæр æфсымæр, зындгонд экономист Калоты Харитоны. Йе 'фсымæры тыххæй мын афтæ дзырдта: «Хазби йæ сабидуг арвыста нæ фыдæлты цæрæнбынат Байкомы. Хæрз æвзонг ма уыд, афтæмæй бæласмæ сбырыд æмæ дзы рахауд. Нæ бинонтæ йын фервæзыны æнхъæл нал уыдысты. Фæлæ йын йе сджытæ æмæ буар сдзæбæх кодта нæ хæстæг адæмон дохтыр. Цæгат Ирыстоны Къостайы хъæумæ куы ралыгъдыстæм, уæд куы фембаргæ, афтæ бацыд хъæуы скъоламæ. Ахуыр хорз кодта, ныв кæнынмæ дæр дæсны уыд. Раст зонд, уæздан æмæ коммæгæс. Педагогон институты куы ахуыр кодта, уæд хъæуæй алы бон дæр Дзæуджыхъæумæ цыд. Иухатт ахуыры фæстæ боныцъæхтыл хъæуы нæ хæдзары æрбалæууыд. Мад æмæ йæ фыд удаистæй фæрсынц, кæм уыдтæ, Хазби, зæгъгæ, уый сын афтæ, фæндагыл нæ хæстæг сылгоймагыл амбæлдтæн. Уый та цард дæрддзæф хъæуы, æмæ, дам, уый хæдзармæ бахæццæ кодтон. Фæндагыл æй иунæгæй ныууадзын йæ сæрмæ не 'рхаста».

Калоты Хазбийæн йе 'мдзæвгæтæ, драмон уацмыстæ æмæ фыстæджытæ хицæн иумæйаг æмбырдгæндтæй рацыдысты мыхуыры 1956, 1976 æмæ 1997 азты. Йæ уацмыстæ йын ахуыр кæнынц Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны астæуккаг æмæ уæлдæр скъолаты ахуырдзаутæ æмæ студенттæ.

Йæ царды ссæдзæм уалдзæгыл дæр нæма сæмбæлд, афтæмæй Фыдыбæстæйы Стыр хæсты цæхæры йæ зынг ахуыссыд курдиатджын поэт, журналист Елехъоты Муратæн. Йе 'мдзæвгæтæ æмæ очерктæ кæд уырыссагау фыста, уæддæр сæ ахадындзинад стыр æмæ вазыгджын у. Зыны сæ йæ сыгъдæг уарзт Райгуырæн стыр бæстæ æмæ Ирыстонмæ, сфæлдыстадон цæхæр, бæрнон ахаст аивадон литературæйы архайды æмæ уарзæгой цардбæллон зæрдæ.

Гвардийы хистæр сержант ЕлехъотыМурат райгуырд 1924 азы Цæгат Ирыстоны Чырыстон хъæуы (ныр Дигора). Каст фæци астæуккаг бынæттон скъола. Ахуыр кæнынмæ бацыд Цæгат Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон педагогон институты литературон факультетмæ. Цыд ыл æрмæст 16 азы, афтæмæй йæ снысан кодтой Цæгат Ирыстоны Фысджыты цæдисы уырыссаг æвзагыл уацмыстæ фыссæг поэтты æмæ прозаикты секцийы разамонæгæй. Йе сфæлдыстадон хъарутæ фæлвæрдта драматургийы дæр. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты райдайæны дыккаг бон Мурат балæвæрдта курдиат æфсæддон комисарадмæ, цæмæй йæ акæной знаджы ныхмæ хæцынмæ. Уыд артиллерист. 1942 азы йын лæвæрд æрцыд майдан «За отвагу», архайдта Цæгат Кавказ æмæ Хъырым немыцаг лæгсырдтæй сæрибары тохты. 1943-æм азы 5 ноябры Муратæн йæ сæр уæззау цæф фæци. Æфсæддон рынчындоны амард 7 ноябры. Йæ ныййарджыты фæндонæй йæ кад æмæ радимæ бавæрдтой йæ райгуырæн Дигорайы.

Цы курдиатджын сфæлдыстадон зиууæтты тыххæй радзырдтам нæ уацы, уыдонæн, æвæдза, цард куы бантыстаид, уæд нæ национ культурæ, иумæйагæй нæ бæстæйы дзырдаивад цас бæркадджындæр уыдаиккой.... Цы загъдæуа хъысмæт æмæ тугдзых гитлеронтæн... Цы ма нæ бон у, æрмæстдæр сын сæ нæмттæ хорзæй мысын æмæ се сфæлдыстад ног фæлтæрæн зонын æмæ уарзын кæнын. Уымæй кадджындæр æмæ табуйагдæр хæс нæй... Ничи ферох, ницы ферох....

Гасанты Валери, Хетæгкаты Къостайы номыл ирон литературæйы музейы хистæр зонадон кусæг.

Къамтæ ист сты гом информацион фæрæзтæй