Америкæ ирон лæджы цæстæй
Абон, куыд дæс, дыууын, æртын азы размæ, афтæ нæ фæсивæд (канд уыдон нæ, карджын адæм дæр!) тырнынц Америкæмæ æмæ иннæ фæсарæйнаг бæстæтæм хуыздæр цардагур. Се ‘мбис æнхъæл вæййы, æмæ куыддæр уым балæууой, афтæ сыл цард ныккæлдзæн, уым сæм æнхъæлмæ кæсы сæрибар æмæ уæгъдибар цард. Америкдзауты фæндæгтæ иухуызон нæ рауайынц æмæ нæ бафæндыд бæлвырд адæймаджы дæнцæгыл æрныхас кæнын. Томайты Эрик авд æмæ 'хсæз азы размæ афтыд Америкæмæ. Ирон хохаг лæппу уæззау куыстæй никуы фæтарст, æндæр, чи зоны, уыйбæрц рæстæг нæ ныффæрæзтаид æцæгæлон бæстæйы. Фыццаг рæстæг ын æнцон нæ уыд. Æртæ азы куы рацыд, уæд йæ бинонты (цардæмбал Зæлинæ, дыууæ чызджы Каринæ æмæ Кристинæ) дæр ахуыдта уырдæм. Газет «Слово»-мæ йæ уазæгуаты куы фæхуыдтам, уæд æм æнæнхъæлæджы хуызы фæкаст. Разыйы ныхасы фæстæ биноныгæй æрдзырдтам, куыд æмæ цæмæн ахауд дард бæстæмæ; йæ царды æмæ фыдæбоны фæндаг куыд рауад; æндæр адæмы ‘хсæн цæргæйæ, не ‘гъдæуттæ æмæ æвзаг йæ бинонтæн рохгонд куыд не ‘рцыдысты; цавæр цæстæй кæсынц уымы адæм, абон Уæрæсе æмæ Украинæйы ‘хсæн цы уавæр ис, уымæ æмæ æндæр фарстатыл.
Аххосæгтæ
Зджыдаг лæппуйы хъомыладыл тынг сахадыдта йæ мадыфыд Цæгæраты Михал, 107 азы фæцард. Хъæуæн уарзон æмæ кадджын хистæр бацархайдта йæ кæстæрты зонды байтауын ирондзинады мыггæгтæ.
90-æм азты Советон Цæдис куы фехæлд æмæ фæсарæнтæм дуæрттæ куы байгом сты, уæд бирæ адæм атындзыдта фæсарæнтæм. Æмткæй райсгæйæ, Уæрæсейы эмигрантты историйы ай уыдис цыппæрæм уылæн æмæ дзы Эрик дæр бахаудта. Цы ‘фсонæн ацыд, уый уыд бæрæггонд æмæ хуымæтæг: царды уавæртæ фæхуыздæр кæнын, бинонтæ фæдарынæн хуыздæр амæлттæ ссарын. Фæсцæдисон рæстæг уыд змæст æмæ зын, экономикæ размæ нал цыд, криминалон уавæр тых кæнын райдыдта æхсæнадыл. Хи тыхтæй амал кæныныл чи архайдта, уыдонæн арæх къухты не ‘фтыд. Райдыдтой адæм хуыздæр цардагур цæуын.
Хъысмæты фæндæгтыл
Афтæмæй Томайы-фырт 1998 азыбалæууыд Америчы. Фыццаг цы горæтмæ бахауд, уый уыд Орландо (штат Флоридæ). Ацыд уал йæхæдæг. Йæ бинонтæм йæ зæрдæ тынг æхсайдта, фæлæ йæ йæ цардæмбал Таугæзты Зæлинæйы ныхас ныфс бауагъта.
«Дзуринагæн мын баззад иу цау. Цалынмæ нæ ацыдтæн, уæдмæ нæм цалдæр боны размæ ‘рбацыд газет Мады Майрæмы нывимæ, батыхтон æй æмæ йæ мæ дзыппы сæвæрдтон. Ныр дæр мын дæлейы ис, æнæкæрон тыхы хос мын фæцис. Мæскуыйы америкаг минæварадмæ куы рбацыдыстæм, уæддæр мын визæ уайтагъд радтой», - радзырдта Эрик.
Ацыдысты æртæйæ: йæхæдæг, черкесаг лæппу Артур æмæ уырыссаг чызг Иринæ. Бирæ зындзинæдтæ баййæфтой фæндагыл дæр, уым дæр, цалынмæ æрбынæттон сты, уæдмæ. Сайды дæр бахаудысты: ам сын ныфсытæ чи бавæрдта, ома уæм уым æнхъæлмæ кæсдзысты, куыст уыдзæн, цæрæнбынат, уый йæ ныхасæн хицау нæ разынд (уыцы рæстæг ахæм уавæры бирæтæ бахаудысты).
Иу горæтæй иннæмæ цæугæйæ, бирæ мæгуыр адæмы дæр федтой зæххытыл хуысгæйæ. Тас дæр-иу сæ бацыд, ай кæдæм бахаудыстæм, зæгъгæ, куыд уыдзыстæм? Телефонæй бадзырдтой, бастдзинад кæимæ дардтой, уыцы адæймагмæ (уæд сæм мобилон телефонтæ нæма уыд æмæ бастдзинад дарын зын уыд), æрдомдтой дзы, зæрдæ сын цæмæй бавæрдтой, уыцы ‘ххуыс. Уый фæстæ ‘рбацыд полякаг, бацархайдта сæ куыстытыл: Ирæ уазæгдзæрæны райдыдта æфснайæгæй кусын, Артур æмæ Эрик та райдыдтой бырæттæхæссæгæй арæзтадон куыстыты фæстæ (Орландойы). Фæстæдæр йæхи айста Майамимæ – уым куысты фадæттæ хуыздæр уыдысты. Сабыргай арæзтадон куыстытыл ныххæцыд, мрамæрæй пъолтæ æвæрдта. Фатеры цы дзуттаг лæгмæ цард, уый йын йæ архайдыл йæ цæст æрæвæрдта, скæнын ын кодта йæхицæн бригадæ, йæ бинойнагимæ фæкастысты Эрикмæ хъæугæ гæххæттытæ саразын, цæмæй йын сæрибарæй кусыны бар уа. Афтæмæй мастерæй кусын райдыдта – уыцы рæстæг фурды был арæзтой цæрæн корпустæ.
«Адæмы хорзæхыл куы ‘мбæлай, уæд дзы хъуамæ иннæты дæр хайджын кæнай»,- нымайы Эрик. Абон дæр ма йæ зæрдыл дары, Орландойы цы дзæуджыхъæуккаг ирон ус æмæ лæгыл амбæлд – Вæлерæ æмæ Лидæйы (дыгурон) хорздзинæдтæ. Куыд æй суазæг кодтой, рæстæгæй-рæстæгмæиу сæ Лидæ куыд фæхуыдта сæ хæдзармæ хъарм хæринаг ахæрынмæ. Бузныг у сæ цæстдардæй, фæлæ сæ бастдзинад сæфт æрцыд, æмæ йæ нæ зоны, уым баззадысты æви ссыдысты Ирыстонмæ, куыд сты. Куы, дам, сыл амбæлин, уæд сын мæ сæрæй ныллæг фæкувин.
Иу афон базонгæ Джохар Дудаевы хæрæфырт Алиханимæ. Уый цирчы бирæ фæкуыста Хъантемыратимæ, Касатимæ. 25 азы бакуыста Никулины цирчы. Эрик æй йæхимæ райста йæ кусæн къордмæ.
Дыууæ азы æмæ аст мæйы фæстæ йæ бинонты дæр ссæуын кодта. Йæ адвокаты амындмæ гæсгæ балæвæрдта гæххæттытæ, цæмæй йын политикон лыгъд адæймажды статус радтой. 13 азы йын арæнтæй ахизæн нæ уыд, стæй куы ссыд, уæд æм Уæрæсе æндæр бæстæйы хуызæн фæкаст.
Æхсæз азы бæрц арæзтадон куыстытæ нал кæны. Йæ компани йæ украинаг партнерæн радта. Фæстæдæр сси стыр уæзласæн машинæйы шофыр. Уымæ йæ сразæнгард кодта йе ‘рдхорд, уырыссаг лæппу Алексей. Экзаментæ йын радтын кодта, цæмæй праватæ райса. Афтæмæй уырыссагæвзагон компаниты товартæ ластой Алексеимæ дуканитæм: Нью-Йорк, Майами æмæ Чикагойы ‘хсæн.
«Ныртæккæ лæггад кæнын товартæ ласынæй дæс æмæ ссæдз дуканийы бæрцæн, - радзырдта Эрик. – Бакусынæн дзы фадæттæ фылдæр ис, фæлæ хъæуы уæлтæх куыст кæнын, цæмæй дæ къухы исты бафта. Уыдис, æмæ-иу суткæ адæймаг 20-22 сахаты бæрц куыста. Фæстаг рæстæг та куыстыты уавæр фæзындæр».
Цалдæр хатты уыдис, æмæ-иу æм ссыдысты Ирыстонæй лæппутæ, цæмæй бакусой. Фæстаг хатт йе ‘рдхорды лæппу. Мæйдыууæ куы бакастис, куыд дзы кусы, уымæ, уæд ын загъта: «Куыд ис ахæм уагыл кусын, куыд хъуамæ фæраза адæймаг ахæм уæззау фæллойадон хæстæн». Уыйадыл сыстад æмæ фæстæмæ аздæхт йæ фыды уæзæгмæ.
Куы йæ бафарстон, зындзинæдтыл æмбæлгæйæ, уæззау уавæрты бахаугæйæ, фæстæмæ ссæуыны фæнд дæм нæ фæзынд, уæд мын дзуапп радта: «Нæ, куыд хъуама бафтыдтаин мæхи мæ бинойнаджы, бинонты, хиуæтты, къабæзты цæсты. Цыфæнды зынæй дæр загътон - æнæбафæразгæ мын нæй».
Абоны цард
Абон бинонтæ цæрынц сæхи фатеры Майамийы. Куы ссыдысты, уæд хистæр чызг фæцис Алагиры 2-æм скъолайы æртыккаг кълас, кæстæрыл та фондз азы сæххæст. Зын сын куыд нæ уыди - ног уавæрты æрцæрын æцæгæлон адæмы ‘хсæн. Бинонтæ се ‘хсæн дзырдтой æрмæстдæр ирон æвзагыл, фæлæ цыбыр рæстæгмæ сывæллæттæ сдзырдтой англисагыл. Чызджытæ сахуыр кодтой, хистæр нырма ахуырыл лæуд у – кардиолоджы дæсныйад исы, кæстæрæн йæ архайд баст у компьютертимæ. Мой скодта америкагмæ, Палм-Дезерты хæдзар балхæдтой къæдзæхы фахсыл. Уый Эрикмæ худæгау кæсы, ома, хохаг туг æнцонтæй нæ сæфы, дæрддыл æнхъæвзы.
Алы аз отпуск райсы æмæ ссæуы Алардыйы бæрæгбонмæ (гуыргæ дæр уыцы мæй ракодта). Йæ мадыфыды ныстуантæ йæ зæрдыл дары бæрæгбæтты тыххæй, æххæст сæ кæны, куыд сæ ‘рæййæфта æмæ базыдта, афтæмæй. Ныр, йæ цæст адаргæйæ, ивддзинæдтæ дæр сбæрæг кодта æгъдæутты ‘ххæст кæныныл. Йæ хъуыды куы фæзæгъы, уæд ын хиуæттæ худгæ-æмхасæнтæй афтæ бакæнынц: «Ам дзæвгар рæстæг нал дæ. Ды цæмæй зоныс, раст куыд у?» Уый та нырма ахъуыды кæнинаг у æцæгæйдæр, куыд растдæр у: ныр сæ куыд æххæст кæнынц, афтæ, æви сæ Эрик йæ зæрдыл куыд бадардта æцæг куырыхон хистæрты зондæй, афтæ.
Дæхицæй аразгæ
Эрикы хъуыдымæ гæсгæ, адæймагæн бирæ хъуыддæгтæ йæхицæй аразгæ сты. Йæ мадыфыд-иу ын дзырдта: «Афтæ кувæн нæй – Хуыцау, æхца мын ратт. Уый куывд нæу. Хъуамæ афтæ кувай – Хуыцау, æнæниздзинад мын ратт, куыст мын ратт. Дарддæр та дæхæдæг хъуамæ архайай».
Æцæгæлон бæстæйы цæргæйæ, йæ зæрдæ никуы сивта Ирыстоныл, мадæлон æвзагыл, ирондзинадыл. Майамийы цæргæйæ, уынгты шортыты никуы рацыд. Йæ хæдзары дæр сæ никуы скодта. Йе ‘мбæлттæ йын æдзух уайдзæф кодтой, се ‘хсæн ирон лæппутæ дæр, цæуылнæ дарыс шортытæ, зæгъгæ, ам иууылдæр афтæмæй куы цæуынц. Йæ ирон зондæй уый нæ бауагъта. Цоты зонды дæр сæ бавæрдта, кæд уыдон, æмбары йæ, уым цæргæйæ бæззайдзысты, уæддæр. Фыды уæзæджы тых æнкъары, цас фылдæр цæры фæсарæнты, уас тынгдæр. Зоны: уым цæргæйæ нæ баззайдзæн, йæ бинойнагимæ фæстæмæ цæрынмæ ардæм ссæудзысты. Йæ зæрдæ риссы, мæт кæны, чыдзжытæ уым кæй баззайдзысты, ууыл. Чи зоны, зæгъы, сын сæ царды фæндæгтæ аивтон, фæлæ иннæмæй та Хуыцау афтæ нæ зæгъдзæн, фыццаг иухуызон куывтай, ныр та – æндæрхуызон? Хиуæттæ йын куы бауайдзæф кæнынц, нæ йæ зыдтай, зæгъгæ, афтæ уыдзæн, уæд фæзæгъы: æндæр зондыл хæст уыдтæн.
Сæрмагонд хæстон операцийыл дзургæйæ
Нæ ныхасы ской кодтам Уæрæсе æмæ Украинæйы уавæрыл. Бафарстон, уымы адæм цавæр цæстæнгас дарынц ацы фарстмæ.
«Æз кæй зонын æмæ кæимæ цæрын, уыцы адæмæн сæ фылдæр Уæрæсейы фарс сты. Мæнмæ цы украинæгтæ куыста, уыдонæй мæм иу дæр нал дзуры, сæхи аиуварс кодтой. Куыд фæзæгъынц, кæд раст сты, уæд сæхи фæндиаг уæнт, фæлæ мæнмæ ис мæхи хъуыды ацы фарсты фæдыл. Фæзæгъын сын: «Сымах Украинæ уарзут?» «О». «Æз та мæхи Уæрæсе уарзын».
Искæм фынджы уæлхъус куы фæбадæм æмæ не ‘хсан украинæгтæ куы вæййы, æмбаргæтæ, уæд баныхас кæнæм, цæмæй ацы фарсты кой ма кæнæм æвзæр быцæутæ ма рауайыны охыл.
Мæ фыдыфыд Томайты Гога хæсты быдыры баззад, ма мадæн йæ хистæр æфсымæр Цæгæраты Хъауырбег, танкон æфсæдты капитан, æбæрæгæй фесæфт Стыр Фыдыбæстæйы хæсты. Сæ туг фæкалдтой хæсты мах царды сæраппонд. Уыдæттæ куыд хъуамæ ферох кæнон æмæ мæ зæрдæ куыд баивон? Уымæн уæвæн нæй. Ныр дæр фæзæгъын мæ бинойнагæн дæр, алкæмæндæр: хæст куы стынг уа æмæ дзы адæм куы нæ фаг кæна, уæд сыстдзынæн (56 азы мыл цæуы) æмæ æз дæр ацæудзынæн. Æндæр хуызы уæвæн ын нæй», - загъта Эрик.
Царды барæнтыл баргæйæ
Бирæ лыстæг хъуыддæгтæ ис эмиграцийы фарсты. Æмæ сæ кæронмæ нæй бамбарæн, цалынмæ сæ дæхиуыл бавзарай, уæдмæ.
«Мæхи цардыл дзургæйæ, зæгъдзынæн: бирæ хорздзинæдтыл фæхæст дæн, бирæ цыдæртæ бæзыдтон, фæлæ мæ хаугæ дæр афтæ акодта. Чи зоны, барæнтыл баргæйæ, ацы «цъæх æхцатæ» уый аргъ не сты, цæмæй нæ хиуæттимæ нæ бастдзинад сæфт æрцæуа, нæ цоты дæр ма уымæй æнæхай фæкодтам. Уым цард уæддæр æндæрхуызон у, æндæр уаг ын ис. Мах-иу схъомыл стæм сыхæгты цæстдардæй, ам та афтæ нæу. Куы йæ базоной, дæ сывæллæттæ сæхæдæг хъазынц кæрты æнæ цæстдардæй, уæд дын сæ исгæ дæр бакæндзысты искæй хъастмæ гæсгæ», - радзырдта Эрик.
Æвæццæгæн, алы адæймаг йæхæдæг йæхицæн бауынаффæ кæны, ахсджиагдæр ын цы у царды. Кæм та цард йæхæдæг бауынаффæ кæны æмæ ахæм уавæрты сæвæры адæймаджы, æвзарыны фадат ын кæм нæ вæййы. Фæлæ нæхицæй аразгæ цы у æмæ гæнæн цæмæн ис, ууыл цæуылнæ хъуамæ архайæм?
Хъайтмазты Заремæ
